Klassieke rubriek van Coen Jansen | Aflevering 35
In deze aflevering over muziek afkomstig van de Britse eilanden, hoop ik u te kunnen laten genieten van indrukwekkende, hele oude muziek die gecomponeerd is door drie belangrijke componisten uit de Engelse renaissance; Thomas Tallis, William Byrd en John Dowland. Tallis en Byrd behoren zonder enig twijfel tot de beste liturgische componisten. De indrukwekkende en geliefde Engelse koortraditie is niet alleen in ere gehouden door de fantastische koren die Engeland rijk is, maar ook door goede componisten zoals dit tweetal. Eeuwen geleden hebben zij voor een uitbreiding én verrijking van het koor-repertoire gezorgd, en hedendaagse Britse componisten zetten die lange traditie en wereldberoemde koortraditie met hun nieuwe koorwerken nog altijd voort!
Er staan van dit tweetal een drietal prachtige koorwerken voor u klaar.
Verder kunt u gaan genieten van belangrijke luitmuziek die gecomponeerd is door één van de beroemdste muzikanten van die tijd; John Dowland.
*Thomas Tallis (ca.1505-1585); een van de belangrijkste Engelse componisten van geestelijke muziek vóór William Byrd.
Over Tallis' jeugd is maar erg weinig bekend, maar we weten wél dat hij vanaf 1543 maar liefst meer dan 40 jaren, onder diverse gekroonde hoofden werkzaam geweest is in de Chapel Royal van het koninklijk huis.
Een beknopte geschiedenisles; een roerige periode in de Engelse geschiedenis kwam met een burgeroorlog tot een eind; zes vorsten die aan de macht waren geweest, waarvan sommigen het niet lang vol gehouden hebben, en een dictatuur (die van Cromwell). Nadat Henry VIII in 1534 met de kerk van Rome gebroken had en de Anglicaanse kerk in het leven riep, was er zonder onderbreking onrust aan het religieuze front geweest. Onder Edward VI, zoon van Henry VIII en Jane Seymour, kwam het gebedsboek voor de Anglicaanse kerk;The Book of Common Prayer tot stand. De Katholieke liturgie werd daarbij afgeschaft, de Anglicaanse liturgie (die in het Engels ipv het Latijns werd uitgevoerd) werd sterk vereenvoudigd. Maar king Edward overleed op slechts zestienjarige leeftijd in 1553 en zijn opvolgster; queen Mary, die slechts vijf jaar aan het bewind was, zag het als haar belangrijkste opdracht het katholieke geloof in ere te herstellen. Haar bijnaam; Bloody Mary kreeg ze niet voor niets, die had ze te danken aan het feit dat ze een felle strijd leverde waarbij ze honderden vooraanstaande burgers en geestelijken tot de brandstapel liet veroordelen. Na deze turbulente jaren betekende de komst van Queen Elisabeth I (Mary's opvolgster én half-zuster) een verademing. Hoewel Elisabeth het protestantisme definitief tot staatsgodsdienst verklaarde , voerde ze een tolerant beleid en stond ze uitingen van het katholicisme oogluikend toe. Elisabeth was maar liefst 44 jaar aan het bewind en haar regeringsperiode is bekend geworden als het Elizabethaanse tijdperk dat tevens de geschiedenisboeken ingegaan is als de gouden tijd van het Britse rijk, waarin de kunsten als nooit tevoren bloeiden. De Britse welvaart kon toenemen dankzij stabiliteit, die er dan eindelijk ook op religieus gebied gekomen was.
Tallis en William Byrd (later ook in dienst van het hof) kregen door queen Elizabeth I in 1575 het monopolie verleend voor het drukken van muziek en muziekpapier in Engeland.
Tallis was een van de eerste componisten die muziek voor de Engelse liturgie schreef.
*"Spem in alium nunquam habui"; "....Nooit heb ik op een ander mijn hoop ('spem') gevestigd dan op U, God van Israël, die vertoornd en genadig zult zijn, en alle zonden van de mensen in rampspoed vergeeft; Heer God, Schepper van hemel en aarde, zie om naar onze nederigheid........" De tekst van dit renaissance meesterwerk is een korte passage uit het bijbelboek Judith, dat weinig op muziek gezet is; legeraanvoerder Holofernes wordt door zijn echtgenote Judith verleid, of beter; misleid, en in zijn slaap door haar vermoord.
Dit "Spem in alium nunquam habui" dateert uit 1573, en is waarschijnlijk ter gelegenheid van de veertigste verjaardag van queen Elizabeth I gecomponeerd. Er werden in de zestiende eeuw vaak grote en complexe muziekwerken geschreven om heuglijke gebeurtenissen luister bij te zetten, maar een veertig-stemmige compositie is toch wel héél uitzonderlijk, en het wordt door deskundigen dan ook niet voor niets beschouwd als de kroon op het grootse oeuvre van Tallis én als het beste Engelse werk uit deze oude tijd. Een kleine 10 minuten indrukwekkende koormuziek dat rustig begint maar aanzwelt tot orkaankracht............
**Thomas Tallis; Spem in alium nunquam habui/Nooit heb ik mijn hoop (op een ander gevestigd dan op U, o God, van Israël) ', "Motet in forty parts";
voor acht vijfstemmige-koren;
*William Byrd (ca. 1540–1623) is net als Tallis ook een van de belangrijkste componisten van de Engelse renaissance en componeerde zowel wereldlijke als geestelijke muziek.
Tallis heeft Byrd de fijne kneepjes van het componeren geleerd, en hoe!!! Behalve muziek zo'n 120 werken voor spinet, virginaal, en orgel, componeerde Byrd liederen en kerkmuziek, waaronder missen. Hij componeerde zowel muziek voor de Anglicaanse als Katholieke kerk. Toch was het niet altijd vanzelfsprekend om als componist met Roomse overtuigingen in het Anglicaanse Engeland in alle vrijheid te componeren. Maar, zoals ik hierboven al schreef, werd Byrd ondanks zijn katholieke geloof door queen Elisabeth I, weliswaar schoorvoetend geaccepteerd en mocht hij dus zowel Anglicaanse als Katholieke religieuze muziek componeren.
*In 1589 werd Byrd's Liber Sacrarum Cantionum gepubliceerd. Hierin zette hij Latijnse teksten over vervolging, bijvoorbeeld over de Israëlieten in Babylon op muziek. Het in het Liber Sacrarum Cantionum opgenomen vijfstemmige motet (voor sopraan, alt, lage alt of countertenor, tenor en bas) "Ne irascaris Domine, Civitas sancti tui" is een zogenaamd "Jerusalemmotet" over het onheil van Jerusalem; het drukt gevoelens van eenzaamheid, verdriet en verlatenheid uit die onlosmakelijk verbonden zijn met het uiteenvallen van een samenleving.
**Het beroemde VOCES8 zingt in deze schitterende opname;
Ne Irascaris Domine, Civitas Sancti Tui van William Byrd
*John Dowland (ca.1562-1626), Engelse componist, virtuoos luitist en goede zanger, ging al op jonge leeftijd naar Frankrijk om korte tijd in dienst te zijn van de ambassadeur, in 1588 sloot hij zijn studie muziek in Oxford af, en verbleef daarna op in diverse Europese landen om op verschillende plaatsen, waaronder aan verschillende koninklijke hoven muzikale functies te bekleden. Dowland's reizen naar en verblijf in Europa hebben zijn componeerstijl duidelijk beïnvloed; zijn stukken, en met name zijn belangrijke werken voor luit, blinken uit door betoverende melodieën en zijn vaak in een dansvorm geschreven. Zijn instrumentale muziek, heeft in de 20e eeuw een grote opleving beleefd die tot op de dag van vandaag voortduurt.
De luit is afkomstig uit het instrument dat in Perzië en de Arabische wereld onder de naam "al ud" bekend stond. Oa via de kruistochten is dit amandelvormige snaarinstrument in Europa terecht gekomen. Van de middeleeuwen tot de barok was het een van de meest populaire muziekinstrumenten, en was het vaak te beluisteren tijdens feestelijke bijeenkomsten, waabij de luit ook vaak gebruikt werd ter begeleding van zang. Oorspronkelijk had de luit 11 snaren, die twee aan twee gerangschikt waren, de zgn koren. Later werd de luit, door de toevoeging van bassnaren uitgebreid tot 13 koren.
Een góede luitspeler kon rekenen op een groot én, niet geheel onbelangrijk, ook betálend publiek. Daarnaast was er ook nog een goede boterham te verdienen als luit-docent.
**van William Byrd; de monumentale Vijf-stemmige mis in een bejubelde opname door The Tallis Scholars olv hun eminente dirigent Peter Phillips; *Kyrie, *Gloria, *Credo, *Sanctus, *Benedictus, *Agnus Dei
